Yeterince karanlik ve bulutsuz bir yaz gecesinde gökyüzünün derinliklerindeki ‘bulutsu’larda kaybolup gittiginiz oldu mu? Muhtemelen gözünüz Orion Nebulasi’na takildi... Birçok uzay fotografinda basrolü oynayan nebulalar, son derece merak uyandirici ve görkemli uzay olusumlaridir. Astronomlar yüzlerce yil boyunca, uzayda bulut gibi görünen nebulalarin uzak galaksiler oldugunu zannetmistir. Günümüzde ise bu olusumlar hakkinda çok daha fazla somut bilgi edinilmistir. Peki uzay biliminde büyük önem tasiyan nebula nedir? Nebula nasil olusur? Çesitleri ve örnekleri nelerdir?

Nebula Tam Olarak Nedir, Nasil Görünür?

Nebula, yildizlarin arasindaki bosluklarda bulunan ‘bulutsu’ yapilardir. Toz, hidrojen, helyum ve diger ionize gazlardan olusurlar; yildizlardan yayilan isik enerjisi ile görünür hale gelirler. ‘Bulutsu’ yapilari nedeniyle ismi Latince ‘bulut’ sözcügünden gelir. Fakat bir nebula bir toz ve gaz bulutundan çok daha fazlasidir. Zira, yildizlarin dogdugu ve öldükleri yerlerdir de... Bazi nebulalar yeni yildizlarin dogumuna ev sahipligi yapar. Bazilari ise ölü ya da ölmekte olan yildizlarin kalintilarindan olusur. Çiplak gözle bakildiginda ufak bulutlar gibi görünseler de, çaplari yüzlerce isik yilina kadar çikabilir. Boyutlari birbirinden çok farkli olabilen nebulalar bambaska sekiller de alir.

Nebula Nasil Kesfedildi?

Geçmiste, galaksiler dahil çogu astronomik nesnenin nebula oldugu saniliyordu. Astronomlar, yaklasik 100 yil öncesine kadar evrenin sadece içinde bulundugumuz Samanyolu Galaksisi’nden olustugunu saniyordu. O dönemde, teleskopla gözlemlenen diger galaksilerin, Samanyolu’ndaki ‘yerel’ nebulalar oldugu düsünülüyor ve onlara ‘spiral nebula’ ismi veriliyordu. Eski astronomi kaynaklarinda birçok galaksinin isminin nebula olarak geçmesinin sebebi de budur. Öyle ki, Andromeda Galaksisi bile Andromeda Nebulasi diye aniliyordu.

Nebulalarin esasinda yildizlar arasindaki bosluklarda bulunan olusumlar oldugu astronom Edwin Hubble tarafindan anlasildi. Hubble 1919 yilinda, ABD’nin Kaliforniya eyaletindeki Mount Wilson Gözlemevi’nde o dönem dünyanin en büyük teleskopu olan 2.5 metrelik Hooker Teleskopu ile bir ‘spiral nebula’yi incelemeye basladi. Bu arastirmasiyla astronomi tarihini degistirecekti. Zira, ‘spiral nebula’larin Samanyolu’na dahil olamayacak kadar uzak oldugunu ve o güne dek nebula olarak tanimlanan olusumlarin esasinda baska galaksiler oldugunu fark etti. Böylece evrenin sadece ‘bizim galaksimiz’den ibaret olmadigini kanitladi. Bu tarihi kesfin sonucunda da nebulanin tanimi degiserek bugünkü seklini aldi.

Artik en az 100 milyar baska galaksi oldugunu, her birinin yüz milyarlarca yildizi bulundugunu, bu yildizlarin birçogunun da gezegenlere sahip oldugunu biliyoruz. Astronomlar tüm bilgileri nebula arastirmalari sayesinde edinmis durumda.

Nebula Nasil Olusur?

Nebulalar hem sönmekte olan ya da sönmüs yildizlar, hem de yeni yildizlarin olustugu alanlardir. Her nebula olusmadan önce bir yildizdir. Peki yildizlar nasil ölür, bu ölümden bir nebula ve yeni bir yildiz nasil dogar?

Yildizlar, barindirdiklari gazlarin füzyon reaksiyonlarinin son bulmasiyla birlikte ölmeye baslar. Hidrojen gazinin helyum atomlarina dönüstügü reaksiyonlar son bulurken, yani hidrojen tükenmeye baslayip yakit azalirken, yildizlar büyümeye baslayarak önce ‘kirmizi dev’ haline gelirler. Bu süreçte basinç ve 100 milyon dereceyi bulan isinin etkisiyle bir yandan içe dogru çökerken bir yandan da uzaya gaz salmaya baslarlar. Bu asamadan sonra yildizlar beyaz cüce, nötron yildizi ya da bir karadelik haline gelebilir. Uzaya saldiklari gazlar ise sicakligi 15 bin derecenin üzerine çikan bir bulutsu olusturur. Iste, ölen bir yildizdan geriye kalan bu toz ve gaz bulutuna nebula adi verilir.

Süpernova Nedir?

Nebulalar, en görkemli uzay olaylarindan sayilan süpernovalardan sonra da olusabilir. Yildizlar bazen kirmizi dev asamasina geldiklerinde gazi aniden salar ve patlar. Belirli tip yildizlarin ölümünde yasanan ve muhtesem görüntüler veren bu patlamalara süpernova adi verilir. Süpernovalar sonrasinda olusan nebulalar çok daha daginik görünürler.

Nebuladan Bir Yildiz Nasil Dogar?

Yildizlarin ölümüyle olusan nebulalar, ayni zamanda yeni yildizlarin da hayata geldigi olusumlardir. Ölen bir yildizdan geriye kalan gazlarin kütleçekim sonucunda yakinlasarak olusturdugu, sicakligi da 15 bin dereceyi asan bulutsularda gazlar arasi yeni bir füzyon reaksiyonu süreci baslar. Ana yildiz demir ve karbon yigini olarak ömrünü tamamlarken, geride biraktigi gazlarin arasindaki yeni füzyon reaksiyonlari yeni bir yildizin olusumuna yol açar. Yeni yildiz, içinden dogdugu eski yildiz kadar olmasa da yine gaz püskürtmesi yapar.

Klasik Nebula Türleri

Nebulalar kendi aralarinda dört ana gruba ayrilir. Nebulanin dogasi tam olarak anlasilmadan önce galaksilere ‘spiral nebula’ denirken, tanimlanamayacak kadar uzaktaki yildizlar da nebula sayiliyordu. Eski kaynaklarda bu tür atiflara rastlansa da, günümüzde bu tanimlama ortadan kalkmistir. Dört ana nebula türü ise söyledir:

Salma Nebulasi (HII Bölgeleri): Nebulalarin birçogu bu sekilde tanimlanir. Salma nebulasi, tanimli bir siniri ve sekli olmayan, farkli sekillerde isik saçmasiyla tanimlanan iyonize gaz bulutudur. Bu nebula türlerinde yakin zamanda - 1 ila yüzlerce isik yili önce- yeni bir yildiz olusumu gerçeklesmistir. Kütleleri santimetre küp basina birkaç ila bir milyon partikülden olusur. Salma nebulasi ‘HII bölgeleri’ diye de anilir. HII bölgeleri iyonize hidrojen anlamina gelir. Çogu zaman kirmizi görünmelerinin nedeni de, en çok barindirdiklari elementin hidrojen olmasidir. Emisyon nebulasi ve yansi nebulasi, salma nebulalarinin birer türüdür. 

Gezegenimsi Nebula: Bu tür bulutsular, Günes gibi düsük kütleli yildizlar tarafindan evrimlerinin son asamasinda uzaya saçilan dis katmanlarin gaz halindeki kalintilarindan olusur. Bu yildizlar ölme asamasinda sicak birer beyaz cüce haline gelir. Bu beyaz cücenin saçtigi isik, eski yildizin saldigi gazlari aydinlatarak gezegenimsi nebulalari olusturur. Kütlesi düsük bir yildizdan ortaya çiktiklari için sekilleri daha düzenli, çogunlukla yuvarlaga yakin olur. Günes’in de olusumundan 12 milyar yil sonra gezegenimsi bir nebulaya dönüsmesi bekleniyor.

Gezegenimsi nebulalarin gezegenlerle herhangi bir ilgisi yoktur. Bu sekilde adlandirilmalarinin nedeni, onlari büyütme gücü düsük teleskoplarla ilk gözlemleyen astronomlarin yuvarlak gezegenlere benzetmis olmalaridir. 

Süpernova Kalintilari: Bir süpernova, büyük kütleli bir yildizin ömrünün sonuna yaklastigi sirada meydana gelir. Bu tür yildizlar ölürken yakitlari bittiginde içe dogru çöker ve sonra büyük bir patlamayla uzaya daginik yapilar saçarlar. Süpernova kalintilari adi verilen nebulalarin olusumu çogunlukla Samanyolu’ndan baska galaksilerde gözlemlenmistir.

Karanlik Nebula: Son derece yogun olduklari için isik geçirmeyen, bir yildiz tarafindan da aydinlatilmayan karanlik görünümlü bulutsulara karanlik nebula denir. Karanlik nebulalar çogunlukla salma nebulalarinin içinde yer alir.

En Bilinen Nebula Örnekleri

Nebulalar kendi içlerinde bu dört ana kategoriye ayrilirken, göründükleri sekillerden esinlenilerek isimlendirilmistir. En bilinen nebulalar söyledir:

Avci (Orion) Nebulasi: Dünya’dan çiplak gözle görülebildigi için en çok taninan nebuladir. Orion bulutsusu, Dünya'ya en yakin yildiz olusum bölgesi olan Orion’da yer alir. Uzay arastirmalarinda yildiz ve gezegen olusumu hakkindaki kesiflerin büyük çogunlugu, bir salma nebulasi olan Orion sayesinde yapilmistir.

Atbasi Nebulasi (Horsehead Nebula): En yaygin bilinen bulutsulardan biri olan Atbasi Bulutsusu, Dünya'dan yaklasik 1500 isik yili uzakliktaki bir karanlik nebuladir. Sekli at basina benzetilir.

Yengeç Nebulasi (Crab Nebula): Boga Takimyildizi’nin önünde yer alan bir süpernova patlamasinin kalintisidir. Olustugu süpernovanin ilk olarak Çinliler tarafindan 4 Temmuz 1054 yilinda kayitlara geçirildigi sanilir. Yengece benzetilen bu bulutsu Dünya’dan yaklasik 7 bin isik yili uzaktadir. 

Eskimo Nebulasi: Ikizler takimyildizi yönünde yer alan, çift kutuplu bir gezegenimsi bulutsudur. Eskimo parkalarinin kabarik tüylü basligini ve ortasinda insan yüzüne benzetilen seklinden ötürü bu isimle anilir. Küçük teleskoplarla görülebilir.

Diger bilinen nebulalar söyle isimlendirilmistir: Kedi Gözü, Kartal, Cadi Basi, Isildayan Göz, Kelebek, Kum Saati, Halka, Tarantula, Helis.